Хэрлэн барс хотын цамхгийг сэргээн засварласан нь энэ. Эртний Киданы үеийн томоохон дурсгалуудын нэг. Босоогоороо үлдсэн ганц цамхаг гэдгээрээ цор ганц гэж хэлж болохуйц энэхүү цамхаг сүүлийн жилүүдэд устан үгүй болох аюул нүүрлээд байсан юм. Дорнод аймаг болон төр засаг, салбарын яамдаас түүх соёлын хосгүй дурсгал болсон Хэрлэн барсыг сэргээн засварлахаар шийдвэрийг хоёр жилийн өмнө гаргасан. Гэвч “Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов” гэгчээр харамсалтай зүйл болжээ. Эртний түүхийн үнэт дурсгалыг орчин цагийн байшин гэлтэй болгож орхиж.



       Тус дурсгалыг Хятадын Соёлын яамны тусламжтайгаар, нэг сая юанийн буцалтгүй тусламжаар сэргээн засварласан байна. Ийнхүү сэргээн засварлах болсон шалтгаан нь тухайн дурсгал нь нурж унах дээрээ тулсан тул нутаг орны захиргаа болон соёлын хяналтын байцаагч нар зохих яам, байгууллагуудад 2008 оноос хойш хандах болжээ. Ийнхүү хандсаны эцэст Хятадын соёлын яамны дэргэдэх Хятадын Түүх соёлын өвийг сэргээн засварлах академи дурсгалыг засварлах боломжтой гэдэг хариуг илгээсэн байна.

Ингээд тус академиас мэргэжилтнүүд манай улсад 2013 оноос ажиллажээ. Судалгааны ажил нь 2013-2014 онд үргэлжилж, орц найрлага, бүтээгдэхүүнийг нь цуглуулахад мөн багагүй хугацаа орсны эцэст ийнхүү сэргээн засварлаж дуусгасан байна. Сэргээн засварлах ажлыг Хятадын Түүх соёлын өвийг сэргээн засварлах академийн мэргэжилтнүүд удирдаж, манай соёлын өвийн төвийн сэргээн засварлагч нар тоосгыг нь өрөх ажлуудыг хийжээ.

             Хэрлэн барс хотын цамхгийн талаар
 

Төв Азийн бүс нутагт цорын ганц үлдсэн Киданы үеийн дурсгал, Хэрлэн барс хотын туурь, цамхаг нь МЭ IX зууны үед хүчирхэгжиж байсан Kидан гүрний үетэй холбогддог. Тэр үед Киданчууд нийслэл хотоо энд байгуулахаар шаваа тавих үед нь нутгийн хүмүүс бараар далайлган айлгаж буцааснаар ийм нэрийдсэн домогтой. Судлаачид 7 метр орчим энэхүү өндөр баганыг мөн ямар нэгэн хотын харуулын цамхаг байсан гэж үздэг. Их хэрмийн өмнөд хэсэгт 5 давхар суварга нэг байсан ба мөн тусгай өндөр довжоон дээр барьсан чулуун хэрэмтэй дөрвөн том барилга бас том жижиг суваргын ор суурь 10 гаруй байжээ. Их хэрмийн гадна 7 давхар суварга бас байсан ажээ.

Дорнод Монголын нутаг дахь Хятаны үеийн хот суурины томоохон дурсгалын нэг нь Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын Баруун Дөрөө нуурын зүүн урд оршдог Хэрлэн Барс хот юм. 1953 онд тэнд хийсэн эртний судлалын хайгуулаар Хэрлэн Барс хотын хуучин үлдэгдэлтэй холбогдох хоёр хэрмийг ойролцоо нь илрүүлж, судлаачид тусгайлан дугаарлаж,нутгийнхны Барс хот гэж нэрлэдэг суварга бүхий их хэрэмт хотыг Барс хот-1 гэж бичиж тэмдэглэх болжээ. Барс хот-1-ийн их хэрмийн хэмжээ нь хааш хаашаа 1600-1800 м, зузаан нь 4 м, өндөр нь 1,5-2 м юм. Хэрмийн дотор болон зүүн талд тав, долоон давхар хоёр суваргатай байжээ. 1953-1955 онд археологич Х.Пэрлээ Барс-1 хотын хэрмийн доторх дөрвөн барилга, бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь, мөн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтан шинжилж олон, том бурхны сэнтий, дээврийн хөх тоосгон ваар, том жижиг хэмжээний угалзтай, угалзгүй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурхны үлдэгдэл, бурхны баримал чимэглэлийн хэсэг, жансагийн мал адгуусны дүрс, цац, сийлбэртэй мод, яс, төмөрлөг зүйл илрүүлэн олж уг барилга нь бурхан шүтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна.