Монгол Улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн түүхэн барилга байгууламжийг сэргээн засварлагч, архитектор ердөө дөрөвхөн байдаг. Эдгээрийн нэг, ганц эмэгтэй зөвлөх архитектор З.Оюунбилэг /PhD/-тэй ярилцах боломж надад тохиосон юм. Тэрээр 1978 оноос хойш Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газраас авахуулан БСШУЯ-нд Соёлын өвийг хариуцсан мэргэжилтнээр ажиллаж байгаад өнөөдөр ч мөн л энэ салбартаа тууштай ажилласан хэвээр хойч үеэ сурган бэлтгэхийн төлөө ШУТИС-ийн Барилга Архитектурын Сургуулийн багшаар ажиллаж буй билээ.

-Сайн байна уу? Таны ажил төрөл сайн биздээ?
Сайн сайн. Ойрд ажил ихтэй яваад л байна.

-Та бол МУИС-ийн Барилга Архитектурын Факультетын Архитектурын ангийн анхны төгсөгчдийн нэг. Ер нь ажил амьдралынхаа замналыг архитектур тэр тусмаа түүхэн дурсгалт барилга байгууламжтай хэрхэн холбох болов?
Тийм. Анхны Архитектурын ангийг 30 гаруй хүүхэд сонгон ороод 17 нь л төгсөж байлаа. Сургуулиа төгсөөд Барилга Архитектурын Комисс дээр А.Хишигт гуай биднийг хуваарилж байхад би өөрийн саналаараа Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар очсон юм. Оюутан байхдаа Чойжин ламын сүмийн Хотол чуулган, мөн Энх-Амгалангийн тив сүмийн дотор, гадна чимэглэл сэдвээр судалгаа хийж, Оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавьж байсан. Тэр үеэс сүм хийдийн архитектурыг сонирхож эхэлсэндээ. Хамгийн хачин нь жилийн өмнө оюутан байхдаа зурж байсан зүйлээ үзэж байсан чинь нэгдүгээр курсдээ хийсэн анхны курсийн ажил маань Чойжин ламын сүмийн Ямпай хаалга байдаг байгаа. Харандааны калькан дээр зурсан зургаа эвхээд хадгалчихжээ. Тэгэхээр энэ үеэс л сүм хийдтэй холбогдсон юм биш үү.

Би Түүх, соёлын дурсгалыг сэргээн засварлах газарт Соёлын яамнаас намайг дуудтал 14 жил ажилласандаа. Зургийн группийн инженер техникийн ажилтнаас ганцхан эмэгтэй нь би байлаа. Анх очиход эмэгтэй хүн авах тун дургүй байсан. Бид чинь зунжингаа хөдөө явж, малын өтөг, шувууны сангасаар дүүрсэн эзэнгүй болсон сүм дуганыг зурж хэмждэг байлаа. Эхлээд сүмийнхээ “Эвдрэл гэмтлийн тодорхойлолт”-ыг сууринаас нь эхлээд дээврийг нь дуустал “а, б”-гүй бичнэ ээ. Бүх талын фасад, хийц, хэсэглэлийн гэрэл зургийг авна. Тэгээд л өвөл нь сэргээн засварлах ажлын зургаа хийгээд суучихна. Бидэнд Оросын мэргэжилтнүүд хуучны дурсгалт барилгын сэргээн засварлах арга зүйн талаар хичээл заана, газар дээр нь ч заадаг байлаа. Би ОХУ-д 1981 онд хоёр сарын курст явж, дурсгалт барилгыг сэргээн засварлах арга зүйд суралцсанаас гадна тоосго, чулуун барилгын үлдцэд консерваци хийх арга байдгийг анх тэнд л сонссон. Түүнээс хойш сүм хийдийг сэргээн засварлахаас гадна манай улсын нутаг дээр элбэг байдаг хот суурины балгас, үлдэгдэл, хөшөө чулууг бэхжүүлж, хамгаалж авч үлдэх юм байна гэсэн бодол төрсөн дөө. Ирээд чулуу, тоосгон өргийг хамгаалах консервацийн аргын талаар “Зөвлөмж” боловсруулж, Түүхийн хүрээлэнгийн Археологийн секторын эрдэмтэн мэргэд, археологичдад танилцуулж, саналыг нь авч Соёлын яамны коллегийн хурлаар батлуулж байлаа.




За тэгээд л тэр асуудлыг сонирхож, судалж явсаар 2002 онд "Монголын чулуун дурсгалын консервацийн асуудал" сэдвээр Архитектурын ухааны боловсролын докторын зэрэг хамгаалсан. Архитектурын дурсгалыг сэргээн засварлах чиглэлээр манайд хоёр хүн л докторын зэрэг хамгаалсан. Миний ажлын удирдагч, ахмад архитектор асан, доктор, профессор Ө.Эрдэнэбат багш маань анх Польш улсад модон дурсгалт барилгыг сэргээн засварлах асуудлаар докторын зэрэг хамгаалсан юм.

-Сэргээн засварласан томоохон ажлуудаасаа дурдвал?
Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газарт би 1978-1992 онд архитектороор ажиллах хугацаандаа түүх, соёлын 30-аад дурсгалт барилгуудын хэмжилт судалгаа, сэргээн засварлах зураг төслийг боловсруулсан. 14 жил Амарбаясгалант хийд дээр голлон ажилласан. Том байгууламж учраас архитектор Ц.Батбаяр бид хоёр автор, архитектороор ажиллаж, зургийг нь хийсэн. Соёлын яаманд түүх, соёлын дурсгалт зүйл хариуцсан мэргэжилтэн байхдаа хамгийн сүүлд 1994 онд Амарбаясгалант хийд дээр очсон. Түүнээс хойш 2006 он хүртэл ер очоогүй ээ. Харин Амарбаясгалантын тухай сонин хэвлэл, жуулчдын баазын танилцуулга энд тэнд бичсэн зүйлийг уншсан чинь хийд эвдэрч хэмхрээд байж байхад нь Гүрдаваа Ренбүүчи гуай ирээд засчихсан гэж бүгд бичсэн байсан. Тэгээд нэг өдөр толгойд ийм бодол орж ирлээ. “Манай байгууллагын 20 жилийн ажил, улсаас зарцуулсан төсөв хөрөнгө, бидний хийсэн хөдөлмөрийг хэн ч мэдэхгүй, ингээд мартах юм байна. Би л үнэнийг бичиж үлдээхгүй бол хэн ч бичихгүй” гэж бодоод Амарбаясгалантын талаар ном бичихээр шийдэж, сэргээн засварлах ажлын даамал нь байсан Л.Энх-Уяа, мастер Ц.Дуламсүрэн нартай хамт 2006 онд 12 жилийн дараа Амарбаясгалантыг зорьсон доо. Тэгээд л ажлынхаа зав чөлөөгөөр бараг жил болгон Амарбаясгалант явж, хийдээ болон орчныг судалж, архив, номын санд сууж, аман судалгаа хийж ном бичих ажилдаа орсон. Ингээд 2010 онд “Амарбаясгалантын архитектур" номоо хэвлүүлсэн. Ном маань  "2010 оны Монгол Улсын шилдэг ном"-оор шалгарч, 2011 онд “Монголын Архитекторуудын Эвлэлийн нэрэмжит шагнал” хүртсэн дээ. Хүн үргэлж ном бичээд байх биш, нэг бичиж байгаа дээрээ сайн ном бичих юмсан л гэж зорьсон. Гэхдээ одоо бас нэг ном бичээд дуусч байна. Бунхны архитектурын тухай.





-Түүхэн дурсгалт барилга, байгууламжийг тухайн үеийн байдлаар нь хадгалан, сэргээн засварлах, арчлан хамгаалахад төрөөс хэрхэн анхаарал хандуулж байна вэ?
Төрийн байгууллагууд, ард иргэд маань архитектурын дурсгал болон түүхийн дурсгалт барилгын талаар ойлголт муу байна. Аль нь архитектурын үнэт өв, түүхийн дурсгалт барилга болох цаашдаа алийг нь архитектурын дурсгал гэж хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх, тэдгээрийг хэрхэн хамгаалах, сэргээн засварлах, холбогдох мэргэжлийн боловсон хүчинг яаж бэлтгэх, дурсгалт барилга байгууламжийг өмчлөгч, эзэмшигч нь хэрхэн арчлан хамгаалах гээд л ер нь соёлын өвийн талаар ойлголттой байх ёстой л доо. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын гурван давхар барилгыг “Малын пин” гэж нэрлээд буулгах тухай сонинд гарсныг  Монголын Архитектурын Эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн хурлаар хэлэлцсэн. Энэ барилга бол түүхийн дурсгалт барилга юм. Архитектурын дурсгал гэдэг нь соёлын үнэт өв юм. Соёлын өв гэдэг нь тухайн цаг үеийг төлөөлж чадах, түүх соёл, шинжлэх ухаан, урлагийн үнэ цэнэ, ач холбогдол бүхий оюуны болон эд өлгийн зүйлийг хэлдэг бөгөөд бидний үеийг хүртэл хадгалагдан ирсэн тэр соёлын өвөө, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх нь бидний үүрэг. Соёлын өвийг биет ба биет бус өв гэж ангилдаг ба биет өвийг түүх, соёлын  хөдлөх, үл хөдлөх дурсгал гэж ангилдаг. Үл хөдлөх дурсгал болох барилга, архитектур, хөшөө, бунхан, археологийн дурсгалыг тухайн нутаг, эх газарт нь хүрээлэн байгаа орчных нь хамт хадгалан хамгаалж байж түүний түүхэн ач холбогдол, үнэ цэнэ оршдог. Манай улсын 1990 онд нэгдэн орсон “Дэлхийн соёлын болон байгалийн өвийг хамгаалах ковенци”-д Соёлын өв гэдгийг үл хөдлөх дурсгал талаас нь “Хөшөө дурсгалууд, Архитектурын чуулга, Дурсгалт газар” гэж ангилсан байдаг. Архитектурын дурсгал гэдгийг тодорхойлох гол үзүүлэлт бол түүхийн буюу цаг хугацаа, соёлын буюу дахин давтагдашгүй урлаг, уран сайхны  гэсэн үндсэн шалгуур байхаас гадна түүхийн болон шинжлэх ухааны үнэ цэнийг харгалзан үздэг. Зарим улсад дээрх үзүүлэлтээс гадна нэрт архитекторуудын бүтээлийг архитектурын дурсгалд оруулдаг.

Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах гэдэг нь шинжлэх ухааны үндэс бүхий төрийн бодлогоор үндсэн зорилго, зарчим, үйлчлэх механизмууд нь хуульчлан тогтоогдсон, судалгаа, сургалт, сурталчилгаа, зохион байгуулалтын олон талт үйл ажиллагааны нэгдсэн тогтолцоо юм л даа. Манай төр засгаас соёлын өвөө хамгаалах олон чухал хууль тогтоомжийг батлан гаргаж, үндэсний соёлоо хамгаалах эрх зүйн орчныг үндсэнд нь бүрдүүлсэн.


2014 он. /Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газарт ажиллаж байсан архитектор, инженерүүдийн хамт/

2010 онд Ази, Номхон далайн Архитекторуудын Холбоо(ARCASIA)-ноос "ARCASIA HERITAGE" хэмээх хоёр боть каталог хэвлэн гаргасан бөгөөд баригдаад тавин жил, түүнээс дээш жил болсон Ази, Номхон далайн орнуудын архитектурын шилдэг өвүүдийг багтаасан байна. Уг каталогид манай улсын 9 архитектурын дурсгал буюу Эрдэнэ зуу хийд, Гэр хэлбэрт модон дуганууд, Амарбаясгалант хийд, Төвхөн хийд, Чойжин ламын сүм, Жанрайсиг сүм, Монгол гэр, Гадаад хэргийн яамны барилга, Драмын эрдмийн театрын барилга орсон.
 
2015 онд улс, аймаг нийслэлийн хамгаалалтад байдаг түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын тооллогыг улс даяар явуулсан бөгөөд үүнийг үндэслэн түүх, соёлын дурсгалын жагсаалтыг шинэчлэх гэж байна. Үүнд 50-иас дээш жил болсон дахин давтагдашгүй хийц, урлагтай, архитектурын түүхийг төлөөлж чадах барилгуудыг шинээр бүртгэхээс гадна манай улсын анхны гурван архитектор Б.Чимэд, Б.Дамбийням, А.Хишигт нарын бүтээлийг авч үлдэх хэрэгтэй юм.

Ер нь архитектурын дурсгал гэдгийг эхлээд тогтоож, бүртгэж аваад хайрлаж, хамгаалах хэрэгтэй юм. Улсын хамгаалалтад байгаа архитектурын болон түүхийн дурсгалт барилга байгууламжийг эзэмшиж, ашиглаж байгаа тохиолдолд арчлах, хамгаалах шаардлага, үүрэг  зайлшгүй урган гарч байдаг.
БСШУЯаманд би 22 жил соёлын өвийг хариуцсан мэргэжилтнээр ажиллаж байсан. 1994 онд баталсан Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах хуулийг боловсруулах ажлын хэсгийн нарийн бичгийн даргаар анх ажиллаж, түүнээс хойш уг хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж болгонд оролцож байлаа. 2000 онд соёлын биет бус өвийг хамгаалах, өвлүүлэн уламжлах талаар нэмээд Соёлын өвийг хамгаалах хууль болсон. Ер нь өнөөг хүртэл мөрдөж байгаа түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах, сэргээн засварлахтай холбоотой бүхий журам, дүрэм, жагсаалт, заавар, төсөл, хөтөлбөрийг  боловсруулсандаа.

Түүх, соёлын дурсгалыг сэргээн засварлах ажлыг мэргэжлийн тусгай байгууллага хийх ёстой. Сэргээн засварлах зураг төслийг ч мэргэжлийн сэргээн засварлагчид, архитектор хийдэг. Орчин үеийн барилгын зураг хийдэг архитекторууд хийгээд байдаггүй. Энэ ажил нь эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил юм. Сэргээн засварлах ажилд архитектор, консерватор, археологич, урлаг судлаач, зураач, түүхч, инженер, конструктор, хот төлөвлөгч, химийн инженер зэрэг маш олон төрлийн мэргэжлийн хүмүүс оролцдог. Сэргээн засварлах ажлын гол зорилго нь анхных нь төрх байдлаар сэргээн засварлаж түүний насыг уртасгахад оршино. 1964 онд батлагдсан Хөшөө дурсгал, дурсгалт газрыг хадгалж хамгаалах, сэргээн засварлах Олон улсын Харти болон бусад олон улсын хэмжээнд мөрдөж буй зарчмуудыг  сэргээн засварлах ажилд дагаж мөрддөг. Уг зарчимд тухайн түүх, соёлын дурсгалын баримт, судалгаа нь бүрэн гүйцэд биш бол түүнийг гүйцээж барьж болохгүй, яг байгаагаар нь бэхжүүлэн хадгалах ёстой. Хэрэв баримт судалгаанд үндэслэн сэргээн засварласан тохиолдолд орчин үеийн шинжлэх ухааны ололт, шинэ технологи, материал ашиглаж болох ба шинээр хийсэн материал нь ялгагдахаар байх ёстой гэж заасан байдаг.


2009-2012 он. /АНУ-ын Элчин сайдын яамны санхүүжилтээр хэрэгжүүлсэн “Амарбаясгалант хийдийн дохиолол хамгаалалт” төслийн зөвлөх архитектороор ажиллаж байх үе/

Сэргээн засварлах ажил нь хэзээ ч бүрэн дуусдаггүй, дахин давтагддаг. Жишээ нь, хөшөө дурсгалд консерваци хийж бэхжүүлэх бодис түрхсэн бол 3-5 жилийн давтамжтайгаар дахин хийдэг. Сэргээн засварласан барилгад шинээр эвдрэл гэмтэл гарч ирдэг. Амарбаясгалант хийдийн барилгыг бүрэн сэргээн засварлаад 1993 онд хүлээлгэн өгсөн. 10 Цагаан дуганаас бусдыг. Өнөөдөр анх яаж эвдэрч муудсан байсан тэр байдалдаа эргэн хүрсэн байна. Өөрийн чинь асуусан арчилгаа тордолгоо, цэвэрлэгээ, хамгаалалтын асуудлыг ярих гээд байна. Соёлын өвийг хамгаалахад нэгдүгээрт бүртгээд, дараа нь жилд нэг удаа ч юмуу тодорхой давтамжтайгаар үзлэг хийж байх хэрэгтэй. Ялангуяа арчилгаа тордлогоог тогтмол хийх ёстой. Дээр үед сүм хийдэд “дуганч лам” гэж байсан. Тэр дуганч ламын өдөр тутмын ажил нь дээвэр дээрх цасыг нь арилгадаг, зэрлэг өвсийг нь зулгаадаг, ус зайлуулах хоолойг бөглөрөхөөс хамгаалж цэвэрлэдэг, халцарсан будаг, ан цав үүссэн эсэхийг хянадаг, засдаг байж. Энэ л арчилгаа тордлогоо юм шүү дээ. Одоо ийм тогтмол арчилгаа тордолт байхгүйгээс дээврийн ус зайлуулах хоолой нь бөглөрч, ус тогтсоноор доошоо нэвтэрч модон хийц нь ялзарч байна. Түүнчлэн байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс хамгаалж байх шаардлагатай. Хүний хүчин зүйлд санаатайгаар тоосго, боржин чулууг нь авах, дээр нь элдэв зүйл бичих зэргээр эвдэн сүйтгэдэг. Байгалийн хүчин зүйл болох цас бороо, нар, салхинаас хамгаалахаас гадна  амьтны тос, малын өтөг, шувууны сангас зэргээс хамгаалах нь чухал. Сангас л гэхэд фосфорын хүчил ихтэй учраас чулууг хүртэл үйрүүлдэг. Шувуунаас хамгаалах олон янзын арга байна. Гель түрхэх, цахилгаан гүйдэлтэй төмөр утас татах, тор хийх гэх мэт.

Тухайн улс үндэстэн зөвхөн соёлоороо ялгагддаг. Монгол Улсын Үндсэн хуульд соёлын өв нь төрийн хамгаалалтад байна хэмээн заасан. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд ч мөн адил үндэсний түүх, хэл, соёлын өв монгол үндэстний оршин тогтнохын үндэс, амин чухал дархлаа хэмээсэн байдаг. Үүнээс соёлын өв ямар их чухал вэ гэдэг нь илт харагдана. Япон, Солонос зэрэг улсын иргэд нь Соёлын өвийг хамгаалах хуулиа мэддэг, аль нь соёлын өв, архитектур дурсгал вэ гэдгээ мэддэг, хайрладаг.

1957 онд баригдсан “Найрамдлын хаалга” буюу комбинатын Цагаан хаалга, нисэхийн Цагаан хаалга буюу монголын анхы архитектор Б.Чимэд гуайн бүтээл “Улаанбаатарт орох хаалга” хоёр бол түүхийн болоод архитектурын том дурсгал байсан юм даа. Тэдгээр хаалганы хийц, чимэглэл, утга агуулга нь ч өвөрмөц байв. Тэдгээрийг устгасан. Архитектурын дурсгал, түүх, соёлын өвийн талаар мэдлэггүй болохоор устгаж байна. Мэдлэгтэй болгохын тулд энэ талаар сурталчлах ёстой. Хэрхэн сэргээн засварлах талаар хүртэл мэддэг байх шаардлагатай. Социализмын үед бүтээн байгуулсан, Улаанбаатарын түүхэн хөгжлийг илэрхийлж байгаа дурсгалт барилгуудыг устгаж байгаад харамсаж байна. Улаанбаатар хот маань 21-р зуунд үүссэн, уламжлалгүй хот юм шиг харагдах боллоо. 1924 онд Улаанбаатар нэрийг авч хөгжсөн хот шүү дээ. Буулгах нь л хамгийн амар байгаа байхгүй юу. Өөр улс бол тэр хаалгыг хэсэгчилж хөрөөдөж аваад өөр газар нүүлгэн угсарчих байсан. Архитектурын ил музей ч байгуулж болно ш дээ. Барилга бол тухайн улсынхаа чулуугаар бичсэн түүх гэдэг.
 

-Сэргээн засварлахдаа тухайн үед ашиглаж байсан тэр л материалаар засварлах ёстой биз дээ?
Уламжлалт технологиор нь л сэргээн засварлах ёстой. Тэгж яривал энэ сэргээн засварлах ажил тендерээр явагдах ёсгүй. Чи мэднэ. Барилгын ажил гүйцэтгэх тендерт хамгийн бага үнэ хэлснийг сонгон шалгаруулдаг. Тэгээд богино хугацаанд, хамгийн хямд материалаар хийдэг. Дээр хэлсэнчлэн сэргээн засварлах ажил бол сэргээн засварлагч, зураач, уран барималч зэрэг нарийн мэргэжлийн хүмүүс оролцож, маш нямбай хийдэг чимхлүүр ажил тул цаг хугацаанд баригдах ёсгүй. Өнөөдрийг хүртэл яагаад 200, 300 жил болсон барилгын өнгө будаг өөрчлөгдөхгүй байна вэ? Байгалийн гаралтай эрдэс будгаар будаж, мөн адил байгалийн гаралтай маажин /лак гэсэн үг/-гаар хамгаалсан болоод тэр шүү дээ. Манай орон харьцангуй хуурай уур амьсгалтай, чийг бага. Гэсэн ч жилийн 365 хоногийн 280 хоногт нь нартай байдгаас өнгө будаг нь их ганддаг. Байнгын ширүүн салхитай, өдөр шөнө, өвөл зуны температурын зөрүү ихтэй. Тэгэхээр химийн гаралтай будгаар өнгө будгийн ажлыг хийсэн бол дорхноо гандаж өнгө нь өөрчлөгддөг. Ашигласан материалын тухайд үндсэн хийц нь мод байдаг. Дор хаяж 2-3 жил бүрэн хатаасан модоор сэргээн засварлах ёстой. Тэр модыг бэлтгэхдээ усанд сойж давирхайгаас нь салгаж, сүүдэрт, газраас хөндий тэгш байдлаар хатаадаг. Өнөөдөр энэ технологи алдагдсан.

-Манай улсад түүхэн барилга байгууламжаа сэргээн засварлахад орох түүхий эд, материал нь байна уу. Бид өөрсдөө гаргаж авч чадаж байна уу?
Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар 1973 онд байгуулагдаад, 1995 онд хувьчлагдсан. Тухайн үеийн Соёлын яамнаас хувьчилж болохгүй соёлын байгууллагын жагсаалтад оруулсан байсан ч дээгүүрх хүмүүс нь хувьчилчихсан. Тэр газар байхад хөх ваарыг үйлдвэрлэдэг бүхэл бүтэн цех байсан. Одоо байхгүй. Дандаа хятадаас авчирч байна. Тэр байгууллага байхад хөх тоосго, ваар шатаах хоёр төрлийн зуухтай,  3000 хөх тоосго шатаах бааюутай байсан. Хөх тоосго, ваараа өөрсдөө үйлдвэрлээд түүнийгээ сэргээн засварлах ажилдаа хэрэглэдэг л байсан. Манайд байгаа сүм дуганы барилгын ихэнх нь хөх тоосгон хана, хөх вааран дээвэртэй шүү дээ. 2015 оноос мөрдөж байгаа шинэчлэн батлагдсан Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд “Соёлын өвийг сэргээн засварлах газар”-ыг байна гэж заасан байгаа. Хөрөнгө мөнгөний бэрхшээлээс болоод ч юмуу, ач холбогдол өгөхгүй байгаагаас ч юм уу одоогоор байгуулаагүй байна.

-Хөх тоосго гэснээс, Чойжин ламын сүм музейн хөх тоосгыг улаанаар сольсон гээд нэг хэсэг шуугиа биз дээ?
Тэр асуудал уржнан жил намайг Соёлын яаманд байхад яригдсан. Сэтгүүлч,  түүхч нар асуудал босгосон. Дээр хэлсэнчлэн, Олон улсын сэргээн засварлах зарчимд сэргээн засварлах ажилд уламжлалт технологи нь сэргээн засварлах ажлын явцад тохирохгүй бол шинжоэх ухааны үзүүлэлт, практикаар нотлогдсон орчин үеийн технологийг ашиглаж болно гээд заасан байдаг. Чойжин ламын сүм музейн хэрэмний ханын дүүргэгчийг хагархай, хаягдал хөх тоосго, ваар болон түүхий тоосгоор өрж шавардсан байсныг улаан тоосго болгосон. Хэрэмний баганыг хөх тоосгоор өрөөд, дундах ханыг улаан тоосгоор өрж хуучинтай нь адилхан шавардлага хийж шохойдож сэргээн засварласан. Бид Ядамын сүмийн хоёр  талын хэрмийг  зориуд харуулахын тулд яг тэр хэвээр нь үлдээсэн. Одоо ч очоод анх барьсан хана нь ямар байсныг харж болно. Чойжин ламын сүмийг 1961 онд хятадууд зассан. Дээрх хэрмийг буулгахад мөн л улаан тоосго гарч ирсэн гэж байсан. Түүхий тоосго гэдэг бол шатаагаагүй тоосго. Харин шатаасан тоосгыг хүн төрөлхтөн анх есөн мянган жилийн өмнө бий болгосон. Байгалийн шавраар хэвлээд шатаадаг. Тоосгыг “Хөрснөөс үүсч, галаар адислагдсан” гэдэг шүү дээ. Гал түймэрт өртөхөд тоосгон байшин үлддэг. Түүхий тоосгыг дэлхий даяараа сэргээн засварлах аргыг нь олоогүй. Түүхий тоосгыг шаврыг хэвэнд хэвлээд, наранд хатааж хийдэг. Энэ нь он удаан жилийн явцад элэгдэн нураад зүгээр овоорсон шавар болдог. Манай говийн аймгийн хийдүүдийг ихэвчлэн түүхий тоосгоор барьсан учраас одоо туурь л үлдсэн байдаг.

Богдын хааны ордон музейн Хувцасны сан буюу одоогийн Бэлэг дурсгалын дэлгүүрийн дээврийн модон хийцийг будгийн дэвсгэр хийгээгүй будсан нь ховхорсон байна лээ. Будгийн дэвсгэр /байтуу/ хийж байж дараа нь байгалийн гаралтай эрдэс будгаар будаж байж чанартай, олон жилийн настай болно шүү дээ. Байтууг аргал шатааж үнсийг нь гахайн цустай хольж гаргаж авдаг байсан уламжлалт технологио хадгалах, хэрэглэх нь зөв юм даа. 2007 онд хятадууд Андимин хаалгыг сэргээн засварлахдаа байтууг уламжлалт технологиор нь л хийж байсан.

-Бас нэг сонирхол татсан зүйл нь соёлын өвд багтсан барилга байгууламж хувийн өмчид шилжсэн тохиолдолд түүнийг сэргээн засварлах, хамгаалах ажлыг төр хариуцах эсэх нь хуулинд заасан байгаа юу? Тухайлбал, Лениний музейн барилга хувьд гарсан. Яах аргагүй улсын түүхийн тодорхой нэгэн нийгмийн үзэл санааны гэрч болсон соёлын сонирхолтой, дурсгалт бөгөөд Монголын уламжлалт архитектурын өвөрмөц шинж төрхийг агуулсан барилга мөн ч гэсэн түүний гаднах өнгө үзэмжийг өөрчилж байгаа явдал байна л даа.
1971 онд В.И.Лениний 100 жилийн ойгоор баригдсан Лениний музейн барилга бол албан ёсоор түүхийн дурсгалт барилгын жагсаалтад бүртгэгдээгүй. Баригдаад 50 жил ч болоогүй. Гэхдээ цаашдаа архитектурын дурсгал болно. Учир нь түүхийн хувьд ч, урлагийн хувьд ч зайлшгүй орохоос гадна автор нь Төрийн соёрхолт архитектор Г.Лувсандоржийн бүтээл юм. Тухайн үед “үндэсний хэлбэртэй, социалист агуулгатай” барилга барих бодлоготой байсан. Фасад нь түүхэн үйл явдлыг харуулсан зэс хөөмөл чимэглэлтэй, үндэснийй хээ угалзаар чимэглэсэн синтез урлагийн бүтээл юм. Аливаа барилгыг Монгол Улсын түүх, соёлын дурсгал хэмээн бүртгэж улсын хамгаалалтад авсан бол хэн өмчилж, эзэмшдэг нь хамаагүй.  Түүнийг өмчилж байгаа хүн ямар эрх эдэлж, ямар үүрэг хүлээх вэ гэдгийг Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд заасан байгаа. Сэргээн засварлах хөрөнгө мөнгө улсаас гаргуулах, мэргэжлийн байгууллагаар сэргээн засварлуулах г.м эрхтэй. Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг өмчлөгч иргэн бол заавал улсын бүртгэлд бүртгүүлэх, хосгүй үнэт зүйл бол гаднын иргэнд худалдахгүй, зөвшөөрөлгүй хилээр гаргахгүй зэрэг үүрэгтэй гэх мэтчилэн хуульчилсан байгаа.

Өмчлөгч, эзэмшигч нь түүхийн дурсгалт барилгын хийц, анхны төрхийг өөрчилж болохгүй, гадна талд рекламын зураг, зар сурталчилгаа хадахыг хориглосон байгаа. Хамгаалалтын бүс, орчны бүс гэдгийг нарийвчлан хуульд заасан. Хамгаалалтын бүсэд түүх, соёлын дурсгалд хохирол учруулах үйл ажиллагаа явуулах, харагдах сүр барааг халхлах, барилга байшин барих, орчны зохиомжийг эвдэх зэргийг хориглосон байдаг. Өмчлөгч нь сэргээн засварлах гэж байгаа бол заавал эрх бүхий байгууллагаас зөвшөөрөл авна. Доторх төлөвлөлтийг зориулалтаасаа хамаарч өөрчилсөн тохиолдол байдаг. Харин гаднах анхы төрх байдлыг яасан ч өөрчилж болохгүй.

-Ер нь энэ төрлийн сэргээн засварлах мэргэшсэн мэргэжилтэн бэлтгэхэд төр анхаарал хандуулж байна уу?
Өнөөдөр манай улсад сэргээн засварлагч, архитектор дөрөв л байна. Надаас гадна Ц.Батбаяр, Г.Нямцогт, Л.Баатар байна. Ер нь сэргээн засварлагч мэргэжлээр манай улсад бэлтгэдэггүй. Сэргээн засварлагч буюу консерватор нь дотроо төрөлжин мэрэгшдэг. Барилгаас гадна чулууны, модны, цаасны даавууны, уран зургийн г.м. ШУТИС-ийн сургалтын хөтөлбөрт дурсгалт барилгын сэргээн засварлах хичээлийг хэдэн жилийн өмнө оруулсан. Тусгай анги гаргахад сонгох хүн тун ховор. Германд бол сэргээн засварлагч архитекторын ангид заавал сэргээн засварлах ажил хийж байсан хүнийг элсүүлж авдаг юм байна лээ. Манайх шиг ийм их түүх, соёлын өвтэй улсад сэргээн засварлагч үнэхээр их эрэлт хэрэгцээтэй байгаа. Иймээс төрөөс бодлоготойгоор мэргэжилтнүүд яаралтай бэлтгэх шаардлагатай.

-Цаг цав гарган ярилцсан танд маш их баярлалаа. Цаашдын тань аж амьдрал, ажил хөдөлмөрт өндөр амжилт хүсье.
Баярлалаа.