ШУТИС-ийн БАС-ийн Барилгын инженерийн салбарын докторант М.Золбаяр
 

          Хүн төрөлхтөн байгалийн шинжлэх ухааны үндсийг тавиад 2500 гаруй жил болж байна. Энэ хугацаанд эх дэлхийгээ танин мэдэхийн хэрээр орчлон ертөнцийн үүсэл, цаашдын ирээдүйн тухай судлах шаардлага урган гарсаар байгаа юм. Гэсэн ч 20-р зуунд сансар судлалын салбарт хэд хэдэн томоохон нээлт хийснээс хойш өдгөө удаашралтай байна. Үүний гол шалтгаан нь сансарт хүн болон бараа материалыг зөөх технологийн хоцрогдол юм. Иймд олон улсын эрдэмтэн судлаачид уг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хоёр төрлийн аргыг үндсэн чиглэлээ болгожээ. Нэг хэсэг нь сансрын цахилгаан шатыг бүтээхээр идэвхтэй ажиллаж байгаа бол нөгөө хэсэг нь пуужингийн технологийг боловсронгуй болгохыг зорьж байна.

Энд ойрын ирээдүйд хэрэгжүүлэх боломжтой гэх цахилгаан шат бүтээх судалгааны  ажлыг танилцуулъя. Судалгааны үр дүнд 200 орчим км өндөрт цамхаг босгох боломжтой байдгаас сансар судлалын салбарт хэрэгтэй цамхагийн өндөр нь 41 км гэж үзсэн. Цамхагийн оргил дээр 1 км урт сансрын хөлөг хөөрч, буух зурвас болон сансар судлалын дэлхийн төв, сансрын зочид буудал, сансрын хөлгийн засварын төв, пуужин, сансрын станц угсрах хөөргөх дэлхийн төв байрлахаар төлөвлөсөн. Цаашлаад цамхагийн оргилд дэлхийн анхны сансрын хот байх ч боломжтой юм. Барилгын бүтээцийг газар хөдлөлт, салхи болон дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөний нөлөөлөөс үүсэх Кориолисын хүч зэрэг хүчний нөлөөлөлд тогтвортой байхаар төлөвлөв. Цамхагийн суурийг дэлхийн гадаргын цардсан бүрхүүлийн үндсэн чулуулагт суулгах ба Улаанбаатар хот орчимд суурилуулна гэж тооцоолоход 30 орчим мертийн гүнд орших занар буюу элсэн чулуун хөрсөнд суулгах юм. Ингэхдээ хэдэн мянган жилийн өмнө Египетын пирамидыг босгосон технологи болон 20-р зууны эхний хагаст АНУ-д Гуверийн даланг босгосон технологийг хослуулна. Мэдээж энэ нь хүн төрлөхтний түүхийн бүх цаг үеийн хамгийн том төсөл байх учир 20-30 жил зарцуулна. Үүний гол шалтгаан нь цемент болон арматурын үйлдвэрлэлтэй холбоотой. Сансрын цамхагийн оргилд гаргахад цахилгаан шатаар 40-50 минут зарцуулна. 


   

 

 

Системийн бат бэхийн тооцоог Лира 9.6-R9 программ ашиглан хийсэн ба программ дээр хийх боломжгүй тооцооллуудыг гараар хийсэн болно. 

 

       Цамхагийн ач холбогдол: Нэгдүгээрт, хүн болон ачаа тээвэрлэх зардлыг 70 хүртэл хувь бууруулна. Союз хөлгийн 1-р угсрааны 5 тийрэлтийн дөрвөн хөлгийг 41,5 км-т гаргаад салдаг гэж үзвэл угсрах тоог хэмнэнэ. Мөн олон дахин ашигладаг Шаттел хөлгийн 2 тийрэлт нь 48-49 км өндөрт гараад салдаг гэж үзвэл мөн л хэмнэх боломжтой. Хоёрдугаарт сансрын хөлөг болон пуужинг дэлбэрэх эрсдлийг эрс бууруулах ач холбогдолтой. Дараагийн эрсдэлд 35-40 км–н өндөрт 6-7 минут үргэлжлэх +2000⁰с халалт юм. 41 км-ийн өндрөөс хөөрөх нь уг аюулыг алгасаж байна гэсэн үг.
Филлип Раганы зохиосон “Дэлхийг сансрын цахилгаан шатаар орхиж явах нь” номонд хамгийн эхний сансрын цахилгаан шатыг бүтээсэн орон сансарт гарах бүх зардлыг 95 хувиар бууруулж, сансар судлалын салбарт манлайлна хэмээн бичсэн. Энэ тал дээр олон орон ажиллаж байгаагийн дотор Канад улсын “Тот технологи” компанийн 2015 оны 2-р сард олон улсын оюуны өмчийн газраас патент авсан 20 км өндөр сансрын цахилгаан шатны төсөл нь Монгол судлаачийн төсөлтэй зарим талаар төстэй.
            Сансрын цамхагийн төсөл багадаа л хэдэн их наяд Америк доллараар хэмжигдэх боловч энэ нь магад хүн төрөлхтөний оршин буй бүх цаг үеийн хамгийн том бүтээн байгуулалт гэж үзвэл тийм ч их тоо биш, өөрийн өртгөө богино хугацаанд ойролцоогоор 40 жилийн дотор нөхөх боломжтой.

Барилгын нийт өртгийг цемент болон арматурын үнээр баримжаалан тооцвол ойлцоогоор 10 триллион ам.доллар гарах юм. Хэрэв цамхагийн 60 хүртэлх хувьд нь байгалийн чулуулаг дүүргэгчийг хэрэглэвэл 4 триллион болж буурна. Дэлхийн хүчирхэг эдийн засагтай 32 орны нэг жилийн ДНБ нь 90,54 триллион ам.доллар байдаг бол дээрх өртгийн дэргэд 4,445-тай тэнцэнэ. Энэ нь цамхагийн дэлхийг сансрын биетээс хамгаалах, сансрын хог хаягдлыг шийдэх, агаар мандлын үе тус бүрийг нарийвчлан судлах (хүлэмжийн хийн асуудлыг нааштайгаар шийдвэрлэх) зэрэг ач холбогдлын хувьд дээр дурдсан хөрөнгөөр үнэлэгдэшгүй юм.

Жилд хэдхэн удаа хөөргөдөг, хэзээд ч дэлбэрэх аюултай пуужинтай өнөөгийн нөхцөлтэй харьцуулвал өдөрт 10 нислэгийг аюулгүй үйлдэх боломж нээлттэй болох нээ. 


 

       Сансарт 41 км өндөр цамхаг босгоход 4,9Е+10 тонн цемент орно. Дэлхийн хамгийн томд тооцогдох цемент үйлдвэрлэгч 20 байгууллага жилд 2Е+9 тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэж үзвэл цамхагт орох цементийг үйлдвэрлэхэд 24 жил шаардлагатай. Занар, боржин, гантиг зэрэг байгалийн чулуун блокийг дүүргэгчээр ашиглан уг цементийн орцыг бууруулж болно. Ган материалын хувьд 1,25Е+8 тонн орно. Энэ нь манай дэлхийн жилийн гангийн хэрэглээний 5 хувьтай тэнцэнэ. Түүнчлэн цамхагийн ихэнх хэсэг нь цул орон зай байх учир сантехник, цахилгаан болон бусад хангамжид орох материал нь цемент болон арматуртай харьцуулахад маш бага аж.  

Төгсгөлд нь дурдахад энэхүү судалгааны хамгийн гол ач холбогдол нь хүн төрөлхтөнг хамгаалах асуудал юм. Армагидон кинон дээрх шиг үйл явдал болох үед бид юу хийх вэ? Одоогийнх шиг жилд хэдхэн удаа хөөргөх боломжтой, дэлбэрэх аюултай хэвээр байх уу эсвэл өдөр бүр 10 гаруй нислэг үйлдэх аюулгүй цамхагтай байх уу гэдгийг шийдэх боломжтой болжээ. Сансрын цахилгаан шатыг босгох суурь нөхцөл нь сансарын цамхаг байх болно.