Анх 1980оны хуучдаар Барилгын яамнаас хийдэг санхүүгийн ээлжит шалгалтын хэсгийг ахлан Тогтохбаяр хэмээх дунд зэргийн нуруутай, эгц арагш самнасан өтгөн хар хамлимагтай, бэлэн зэлэн хошин цэцэн яриатай, инээмсэглэсэн бор нөхөр манай Барилга трестийн сүүлийн хоёр жилийн баримтыг шалгаж, “гэдэс дотрыг уудлах” гэж очсон тэр үеэс хойш олон жил өнгөрчээ. Бид тэр цагаас их дотно танилцаж билээ. Энэ хүн их хутагт хувилгаадын нутаг Завхан аймгийн Цэцэн сартуул хошуу, одоогийн Сантмаргаз сумын нутаг “Хойд ланз” гэдэг өвөлжөөнд Лхамсүрэнгийн ууган хүү болон 1938 оны шороон бар жил төрсөн тоолол түүхтэй.
Л.Тогтох баяр бага сургуулиа дүүргээд хөдөө гарч, хөгшин аав, ээжээ дагаж малчин болжээ. Аав нь 1955 онд хас барсан тул ээж дүү нараа асрах, туслах  шаардлага тулгарч, аймгийн төв бараадан тарваган тахал эсэргүүцэх  станцад анчинаар оржээ. Ингэж зун нь шинжилгээний зориулалтаар хяналтын хулгана, зурам, тарвага агнаж, өвөлд нь усан гахай маллаж, зав чөлөөндөө оройн сургуулийн тавдугаар ангил суралцаж, бага балчир үеэсээ ажиллах сурахыг хослуулжээ.
Жилд хоёр мянган мэрэгч агнаж шинжилгээг орос эмч, зоологич нар хийдэг байж.  Анчин Тогтохбаяр өдөржин уул, хадаар ан гөрөөтэй хөөцөлдөн гүйж, үдэш оройдоо хичээл номондоо шамдсан ч ядарч зүдэрлээ гэж янгуучилж яваагүй ажээ.
1959 онд 7 дугаар ангиа төгсөж, Хүний эмнэлэгийн техникумд орохоор саналаа өгсөн ч тэр жил Завханд хуваарь ирээгүй учир Санхүү эдийн засгийн техникумд хуваарилагдаж,  тус сургуулийн Барилгын нягтлан бодохын ангид орж, суралцан Их барилгын салбартай холбогдох учиг холбоо эхэлжээ. Барилгын яамнаас Ч.Сүрэн, С.Чойдонбал, О.Данзандорж,  Эрэнцэн-Очир, Содов зэрэг мэргэжлийн мундаг багш нар ирж, цагаар хичээл заана. Дөрвөн жил суралцаж, онцсайн дүнтэй сургуулиа төгсөхөд, их сургуулиа төгсөхөд, их сургуульд дэвшин орох эрх өгөв.
Дүү нар жаахан, ганц ээжийн 160 төгрөгийн цалин амьдрал хүрэлцээгүй байв. Ажиллаж амьдралаа төвхнүүлэхээр зориглон барилгын салбарын хамгийн том трест болох хотын Барилгын трестэд орлогч нягтлан бодогчоор оров.  Дараа нь Ерөнхий нягтлан бодогч, санхүү, эдийн засгийн хэлтсийн дарга, санхүү эрхэлсэн орлогч дарга, бүр сүүлдээ хотын барилга трестийн намын хорооны дарга болж данхайдаг юмаа гэж хуучлан, Тогтохбаяр гуай сурсан зангаараа тас тас хөхрөн, түүнээс хойш Барилгын яаманд санхүүгийн хянан шалгах хэлтэс, “Нийслэл өргөө”, “Материал импекс” компанид орлогч захирлаар ажиллаж байгаад, гавьяаныхаа амралтыг авч Барилгачдын ахмадын хорооны даргаар сонгогдон ажиллаж байна. Энэ нь бас барилгачдын тухай ярьж, ажиллаж суугаа хэрэг.
 Хотын барилга трестийн бригадын дарга асан Хөдөлмөрийн баатар Сундуйн Хэрлэнгийн “Тоогоо дарга ой сайтай хүн шүү Трестийн 1000 гаруй барилгачдын нэр, царай зүсээр нь хэлдэг, хаа ч явсан таньдаг юм гэсэн нь санаанд буув.
Л.Тогтохбар гуай энэ хугацаанд оройн сургууль, МУИС, Маркс Ленинзимийн Оройн Их Сургууль, Намын дээд курс зэргийн эчнээгээр суралцан бүхий сургуулиа онц сайн дүнтэй төгссөн байдаг. Үнэхээр ажил хийсэн ч, сурсан ч хэзээ ямагт  хичээл зүтгэлтэй ханддаг чанар нь энэ. Тогтохбаяр дарга маань
Барилгын салбарын тооцоонд
Байдаг насаа барсан
Бавгар өвгөн болсон ч
Барилгачидаа түшиж ханхайсан
Алдарт Явуугийн шүлгээр бол
Асар өндрийн сүрлэг тэх
Салбартаа бол лавлах
Сант сумандаа бол энциклоед болтлоо зүтгэж яваа нэгэн
Тэр өнчин долоон дүүгээ мөр бүтэн, гэдэс цатгалан байлгахын төлөө ихээхэн зүтгэл гаргасны дүнд дүү генерал Гарамжил, хурандаа Даваажав, Хуягаа, Алтанхуяг, эмэгтэй дүү Ичинхорлоо, Дуламжав нарын ах дүү наймын үр сад зуу шахам хүмүүсийн сүргийн манлай болон бие хөнгөн, сэтгэл өөдрөг дэвхэлзсэн хэвээрээ явна. Хамгаас хайртай зээ хүү Дөлгөөн өвөөгийнхөө насны ойд зориулан
Төрийн ажлыг эрхэмлэдэг
Төлөв түвшин зантай
Хэлсэн үг нь жинтэй
Хийсэн үйл нь  үр дүнтэй
Бурхан өвөөдөө
Буурал аавдаа
Мөнхийн рашаан олж
Мөнгөн аягаар нь хүртээх юмсан гэж ерөөл хүслээ дүүргэн мэлтэлзүүлжээ.
Үнэхээр ч Тоогоо маань үр, ач, зээ нарынхаа дунд жавар салхи  нөмөрлөн сүндэрлэсэн Отгонтэнгэр хайрхан шигээ жаргалдаа умбан өргөө гэрийнхээ хойморт завилан ханхайна.
Л.Тогтохбаяр гуай төр засаг, түмэн олныхоо хайр хишгийг 40 шахам удаа хүртэж, хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадас одон, Ард түмний гавьяат барилгачин,  Тусгаар тогтнолын одон, Чингисийн дурсгалын одон Есөн эрдэнийн одон, Эрхэм монгол хүн, ойн хүндэт медалиуд зэрэг энгэр дүүрэн одон тэмдэг зүүсэн, гялалзаж яваа алдар хүндтэй ахмадын нэг ээ.
Л.Тогтохбаяр гуай барилгын санхүү банкны ардын хянан шалгахын, ахмадын, намын эвлэлийн гээд зургаан салбарын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг хүртсэн юм. Ахмад үеийн багш нарт хийгээгүй ажил гэж байхгүй гэгчээр түүнд бас хийгээгүй сонгуульт ажил байхгүй ээ. Өөрөө хэлэхдээ “Эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн дарга арай болоогүй. Гэвч намын дарга байхдаа ажлыг нь зааж зааварлаж үүрэг даалгавар өгч, шалгаж явлаа” гээд инээмсэглэнэ. Түүний халамжит ханийг Рагчаагийн Баяртай гэдэг. “Хүний хувь тавилан, ерөөл учрал их цаанаас бурхан тэнгэрээс заяагдсан болов уу? Баяртай маань над шиг хүн эмнэлэгийн сургуульд сурах хүсэлтэй байсан ч Увсын Давст сумаас 1959 онд ирж барилгын нягтлан бодохын ангид орсон юм. Дүрлэгэр алаг нүдтэй, жаахан бор охин нүдэнд тусаад байдаг. Би өөрөө өнчин өрөөсөн болохоор тэр үү, ерөөсөө өрөвчхөн араншитай шүү дээ. Нөгөө охины чинь хичээлд туслах, үнэн сэтгэлээсээ харж ханддаг байснаа одоо ч тодхон сандаг юм. Хоногийн олноор хоёр биедээ дасан дассар оюутан байхдаа гэр бүл болж, анхлан асаасан. Тэр цаг, энэ үе гэдэг тэнгэр газар, тэмээ, ямаа шиг ялгаатай байлаа. Бидэнд хөрөнгө чинээ юу байхав. Хоёр талаасаа чемоданаа бариад 1961 оны 10 дугаар сарын 14-ний хагас сайн өдөр айлын нэг жижигхэн өрөөнд төвхнөсөн дөө. Намайг бодвол Баяртай маань хөгжим, тольтой баян. Хоёулаа насаараа барилгын салбарт ажиллав. Таван сайхан хүүхдийн ээж,аав болон гарыг нь ганзганд, хөлийг нь дөрөөнд дөрөөлүүлж, эрдэм боловсролд шамдуулсны буянаар хүү Энхээ, Ганболд, Хосбаяр, охин Эрдэнэчимэг, Баярмаа нар маань инженер эдийн засагч, их эмч гээд мэргэжил эзэмшээд ажил амьдралын гэгээн саруул замаар өгсөж өөдлөж л явна даа”  гэж тэрбээр хуучилна.


дүү нарын хамт


“Өөрөө ингэхэд хэдэн хүүхэдтэй билээ хө?” гэж Тоогоо надаас сөргүүлэн асуулаа. Манайх зургаан хүүхэдтэй гэвэл “Өө чи тэгвэл өрхийн харцага юм. Намайг амлах санаа байна уу гэлээ. Амлаад бичих гэж байгаа биш үү гэсэн шиг бид хоёр инээд нарга боллоо.
Л.Тогтохбаяр гуай ажиллах, сурах, зохиол бүтээл бичих бүхнийг зэрэгцүүлсний үрээр “Тооно чулууны тойруу”, “Алтан дэвтээрт нутагт”, “Хамар”, “Барилга дагасан амьдрал”, “Эгэл эхчүүдийн энэрэнгүй үйлс”, “Аавуудын гайхамшиг”, “Миний муу сайн андууд” ном бичиж, Барилгын түүхт ойн номыг хамтран бүтээж, зохиол бүтээлийн ургац арван ганзага дүүрэн галиглуулж яваа нэгэн уран бүтээлч ээ. Тоогоо энэ бүх бүтээлээ жар хүрсэнээс хойш туурвисан гэж байгаа. Түүний тухай гарцаагүй оносон үг, дурсамж олон бий. Манай Тогтохбаяр тооцоо, тоо бүртгэлийн ажилд үнэхээр мэргэшсэн эрих нь гацахгүй бол эрхий нь гацдаггүй гарамгай ня-бо төдийгүй ерөөлч, магтаалч, хошиг шогч,  зохиолч, яруу найрагч, түүхч, багш, угсаатны зүйч, ургамал судлаач олон төрлийн авьяастай хүн хэмээн ахмад барилгачин, зөвлөх инженер д.Шавирай, Д.Сундуй нар ярьсан бол найз нөхөд нийлж найрын ширээ тойрч наргиж даргиж суусан минь цөөнгүй. Тоогоогийн “дунд голын ногоог ургуулж, Дунжидмаа бүсгүй үрийг уярааж” дуулах нарийн цээл хоолойг гүйцэх нь ховор гэж хотын Барилга трестийн дарга асан Д.Жамьян бичсэн удаатай. Бид бүгдээрээ Тогтохбаяр даргыг “То-ван” гэдэг. Хүнд юмыг ойлгуулж чаддаг, голыг олждонжтой хэлдэг, зарчимч, шулуун шударга, маш энгийн, тусархуу, хрүн чанараас бусдаас илүү байдаг учир хүмүүст их таалагддаг хүндлэгддэг хэмээн Монгол, Буриадын гавьяат барилгачин Б.Жүгдэр ярьдаг. Шог зохиолч Ишдоржийн Цэрэнжамц /нэг голын хоёр/ “Давсны хонхорынхны нэвтэрхий толь бүтээе” гэвэл Тоодой ахыг гарын даамлаар томилвол буруудахгүй хэмээн нутгийнхаа уул усыг даваа гүвээтэй нь хүн ардыг овог удамтай нь адуу малыг нь им тамга, өнгө зүстэй нь хүртэл мэддэгийг онож хэлсэн үг юм.  Ер нь барилгын санхүүгийн асуудлаар ялангуяа энэ чиглэлийн зөрчилд оношлогоо хийхдээ орчин үеийн хэт авианы “ЭХО”-той дүйх хүн шүү дээ.
Тогтохбаяр гуайгаа гэнэт цоорч яруу найрагч болно гэж мэдсэнгүй. Гэвч зүй тогтлоороо болж байгаа хэрэг юмсанжээ хэмээн ББМҮЯ-ны сайд, Улсын барилгын хорооны дарга асан Л.Нямсамбуу номонд бичсэн дурсамждаа өгүүлжээ. Үе тэнгийн нөхөд, ахмад барилгачдын дээрх яриа, дурсамжаас үзэхэд Тоогоо даргын дүр төрх улам тодорч харагдана. Л.Тогтохбаяр найрагчийн барилгачин нөхөддөө зориулж бичсэн нөхөрсөг шог, шүлэг зохиол олон байдаг. Тухайлбал:Хөдөлмөрийн баатар П.Пашка-д
Ажил хөдөлмөрөөрөө алдаршиж
Амжилт бүтээлээр тодорсон
Алдарт барилгачин Пашка таны
Өрсөн тоосго чинь шүлэг болон ярайж
Өрсөн барилга чинь хот болон сүндэрлэжээ гэсэн бол овог нэрт эрхэм анд Л.Төмөртөө
...Далан нас зооглож яваа ч
Даргын ажлыг хийсээр
Хөдөлмөрийн гавьяаны одон хүртэл
Хүндэт алдрыг хүртсэн анд минь
Гэвч улааныг уугуулсаар байгаад анд минь
Уушигандаа жаахан юмтай
Унтахын өмнө татдаг
Шотланд вискийн нормтой
Өндөр Төмөрөө-хашир хандгай бий дээ гэх зэргээр бичсэн байдаг. Ямарч ажил байсан үүртэж, түүртэлгүй, үглэж яншдаггүй хийсэн шиг хийдэг хүн байдаг даа Барилгын ахмадын хороог удирддаг Лхамсүрэнгийн Тогтохбаяр дарга ная дөрөөлж яваа ч аргагүй тийм ханагар данагар хүний нэг мөнөөс мөн. Өнөө үеийн “То-ван” тэрбээр ажил амьдралын арвин туршлага, үнэн үг, өгөөмөр сургаалаар залуу хойчдоо зааж сургах, ахмад буурлуудаа халамж үйлчилгээ, сайшаал урам, алс хэтээ харсан тулхтай бодлогоор дэмжиж, хүний төлөөх сэтгэлдээ хөтлөгдсөөр...
Монгол улсын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, нэрт сэтгүүлч Хорлоогийн Цэвлээ нэгэнтээ “Хөгширнө гэдэг  хэн хүн бүхэнд олддог элбэг заяа биш. Хэн ачтай, буянтай, азтай хүнд нас сүүдэр нэмж шагнасан тэнгэр бурханы таалал соёрхол” хэмээн айлдсан гүн утга, өргөн агуулгатай ишлэлээр нэхэж сүлжсэн үйлс бүтээл, нэрж тунгаасан хүн чанарынх нь тухай тодруулсан хөргийнхөө төгсгөлд цэг тэмдэг биш цог хийморь билэгдэн урт насалж, удаан жаргахын ерөөл өргөе дөө!
Ахмад барилгачин Л.Дагийрааз