Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас өөрсдийгөө байгалиас тусгаарлахын тулд оюунаа зарж аливаа зүйлийг бүтээн байгуулж эхэлсэн гэдэг. Тиймээс өвөрмвц шийдэл бухий архитектурын байгууламжууд олон мянган жилийн турш хүн төрөлхтний өв соёлыг хадгалсаар ирсэн түүхтэй. Энэхүү түүхийн нэгээхэн хэсгийг монголчууд ч бас бичилцсэн. Энэ талаар Монгол Улсын гавьяат барилгачин, архитектор, профессор Я.ШАРХҮҮТЭЙ ярилцлаа.
Бидний өвөг дээдэс хэр сайн архитекторууд байв?
Архитектурын бүтээл нь тухайн бүс нутгийн ард иргэдийн урлан бүтээх чадвараас хамаардаг. Дэлхийд олон төрлийн архитектурын урсгал бий. Монголчуудын уран барилгын евөрмөц дүр хэлбэрийг гэр төлөөлдөг. Өвөг дээдэс маань өдөр тутмын ахуйн хэрэгцээ болон байлдан дагуулалтдаа гэр байгууламжийг үргэлж хөдөлгөөнд авч явсан байдаг. Монголчуудын амьдралыг гэргүйгээр төсөөлөх аргагүй. Тиймээс анхны нийслэл Хар хорум хотод, эдүгээ Улаанбаатарт ч гэр байна. Өвөг дээдэс маань гэрийг дээд цэгт нь хүртэл бодож сэтгэсэн байгаа юм. Гэр конус, огтлолцсон конус маягийн хоёр төрлийн элементээс бүрддэг. Дээвэр нь нарны эрчим хүчийг хүлээн авч дулааныг дотогш шингээдэг. Харин хана туурга нь салхины хүчийг бууруулахаар бүтээгдсэн зэрэг нь гайхалтай. Эдүгээ тохилог гэр ордонг барьж байгуулах боллоо.
Энэ салбарыг боловсон хүчнээр дутмаг гэдэг байсан?
Манай улс 1950-аад оноос архитектор мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэж эхэлсэн. 1974 онд МУИС-ийн Барилга инженерийн салбарын хажууд архитектор мэргэжилтэн бэлтгэх анги нээсэн юм. Тухайн үед уг ангид 45 оюутан элсэж, 18 оюутан төгссөн түүхтэй. Эдгээр оюутан Монголын анхны дотооддоо бэлдсэн мэргэжилтнүүд. Энэ дотор дарга нар, архитекторууд, хааяа архи залдаг нөхдүүд ч бий. Монголд эдүгээ 500 орчим архитектор байна. Бид архитекторынхоо тоогоор хэдийнэ АНУ-ын түрүүнд орчихсон явна. Дэлхий нийтэд сая хүнд ногдох архитекторын тоо гэж бий. Монгол улсын нэг сая хүнд бараг 300 орчим архитектор оногддог. Харин Америкт сая хүнд 200 гаруй архитектор ногдох жишээтэй. Манайх архитекторын тоогоороо урагшаа яваад байдаг. Харин чанараараа хойгуур цохиод буй тал бий.
Монголын архитектурыг дэлхийн түвшинтэй харьцуулахад нэлээн хоцрогдсон гэдэг?
Энэ бол өрөөсгөл ойлголт. Архитектурын бүтээл, хот байгуулалтын хөгжил тухайн улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, чадавхтай шууд холбоотой. Мөн тухайн ард түмний соёл боловсролын түвшингээс ихээхэн хамаардаг. Өнөөдөр архитектор хичнээн сайхан барилга байгууламж, хот суурингийн төлөвлөлт боловсруулалт хэлбэр дүр бүтээгээд улс нь түүнийг барьж чадахгүй байна. Бидний боловсруулсан хот суурингийн ерөнхий төлөвлөгөө хаана ч гологдохгүй.
Албан тушаалтнууд төдийгүй, иргэд Улаанбаатар хотын төлөвлөлт тааруу буйг шүүмжилдэг. Харин энэхүү төлөвлөлтөд архитекторууд биечлэн оролцлог?
Манайд хөрөнгө мөнгө, удирдлагын бодлого, архитектур барилга хот байгуулалтыг хөгжүүлэх бодлого дутагдалтай байна.
Турхайлбал, Казахстан улс хэдхэн жилийн өмнө ЗХУ-ын харьяанд байж байгаад бие даасан улс болсон. Харин тус улсын Ерөнхийлөгч Н.Назарбаев хот байгуулалт, архитектур хөгжлийн бодлогын асуудлыг төрийн хэмжээнд авч үзэж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр оруулсан. Тиймээс Казахстан улсын нийслэл Астана дэлхийн шилдэг 32 хотод зүй ёсоор тооцогддог. Үүнийг дан ганц Казахстаны архитектбрууд бодож сэтгэж боловсруулаагүй. Гадны нэртэй архитекторууд тус улсын Ерөнхийлегчийн босгосон хөрөнгө баялагаар зураг төслийг нь боловсруулж бүтээсэн. Манай архитекторууд тэднээс илүү гарна уу гэхээс дутахгүй.
Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөө бий. Уг төлөвлөгөө хэр “чанар”-тай вэ?
Би “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөө”-ний зохиогч. Японы архитекторууд, судалгааны баг Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөөг судлаад бидний материал дээр түшиглэж “Ерөнхий төлөвлөгөөний сан” боловсруулсан. Гэтэл энэ нь бидний хийсэн ерөнхий төлөвлөгөөг л хуулаад тавьчихсан байх жишээтэй. Гэтэл манайхан бодохдоо Япон хүний хийсэн бүхэн ээ бүү үзэгд хачин сайхан. Харин өөрсдийнхөө хийсэн ажлыг ойшоодоггүй. Холбогдох газрууд орчин үеийн стандартад зохицсон сайн төлөвлөгөө болсон гэсэн дүгнэлт өгсөн. Архитекторуудын төлөвлөлт буруу байгаа юм биш. Түүнийг хэрэгжүүлж чадахгүй буйд хамаг учир байна.
Тэгвэл нийслэлийн хот төлөвлөлт давгүй явна гэсэн үг үү?
Нийслэлийн хөгжлийн түвшин эхлэлийн байдалтай байна. Өнөөдөрхотын цаашдын ирээдүйг зөв залж, хот байгуулалтын бодлогыг барьж чадвал Улаанбаатар дэлхийн сайхан хотуудын нэг болно. Улаанбаатарыг нүүлгэнэ, утаатай гэдэг. Ер нь утаатай Улаанбаатар гэж хэн нэр өгөөд байгаа нь их сонин. Утаагүй орчноос шилжиж ирсэн нөхдүүд утааг өөрсдөө үйлдвэрлэчихээд ингэж нэрлээд байна уу гэж бодогддог. Би хүрээний уугуул. Энэ утаатай Улаанбаатар гэдэг нэрэнд дургүй. Орон нутгаас шилжин ирэгсэд яваандаа хотын суурьшмал иргэд болно. Гэвч хотыг эмх замбараатай байлгах эсэх нь иргэдийн ухамсар мэдсэн хэрэг. Нийслэлчүүд өөрсдөө хэдий чинээ хичээнз тэр хэмжээгээр хот сайхан болох нь дамжиггүй.
Та нийслэлийн уугуул гэсэн. Таныг хүүхэд байхад хотод өвөрмөц шийдэл бүхий ямар барилга байгууламжууд байв?
Улаанбаатар их өвөрмөц хот байлаа. Манайх Сүхбаатарын талбайн хойд талд Засгийн газрын ордны суурь буюу Бөмбөгөр ногоон театрын хойд талын гудамжинд амьдардаг. Энэ хэсэг тэр аяараа гэр хороолол байв. Тиймээс гадныхан эсгий хот гэж нэрлэдэг байсан. Тэр үед МУИС, түүний баруун талын гурван давхар барилгууд, одоогийн Хөрөнгийн бирж буюу тэр үеийн Элдэв-Очирын нэрэмжит кино театр, эдүгээгийн хотын захиргааны барилга Алтай зочид буудал нэртэйгээр баригдаж байлаа. Мөн Дуурийн театр, Бөмбөгөр ногооны барилга 1949 оны өвөл шатаж, 1950-аад оны эхээр Засгийн газрын ордны барилга баригдаж, Маршал Х.Чойбалсанг нас барсны дараа түүний бунханг барьсан түүхтэй. Эдүгээ нийслэлд олон барилга баригдажбайна. Эдгээрийг сайн муу гэж ялгах шаардлагагүй.
Сүүлийн үед шилэн барилгууд их баригдах боллоо?
Дэлхийн архитектур одоо олон улсын шинж чанартай болж байгаа. Дэлхийн хүн ам 20 жилд хоёр дахин өсдөг. 2030 онд дэлхийн хүн ам арав гаруй тэрбум болох нь байна. Тухайн үед дэлхийн хүн ам яах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Энэ мэт зүйлүүд хот байгуулалт, гүн ухаан, улс орны нийгэм, эдийн засагтай холбогдож гарч ирдэг.
Та дээр барилгыг сайн муу гэж ялгах хэрэггүй гэсэн. Нийслэлчүүд газар хөдлөлтөд тэсвэргүй орон сууцанд амьдардаг хэмээн айдаст автчихаад байгаа?
Хэрэв хүчтэй газар хөдлөлт болбол Улаанбаатар байтугай дэлхийн олон барилга байгууламж сөнөнө. Газар хөдлөлтийг тооцож барилга байгууламжуудыг барьдаг. Тухайлбал, 1923 онд АНУ-ын нэрт архитектор Франк Ллойт Райт Японд Империал гэдэг зоч ид буудпын төсөл боловсруулж ажил хэрэг болгосон. Энэ үед Японд хүчтэй газар хөдлөлт болж уг зочид буудал ганцаараа бүтэн үлдсэн түүхтэй. Тус улсын Засгийн газар уг барилгад хүмүүсийг оруулж амийг нь аварсан байдаг. Ингээд Японы эзэн хаан архитектор Райтад таны гүн ухаанаар боссон барилга маш олон Япон хүний амийг аварлаа гэж талархсан удаатай.
Улаанбаатарт 7-8 баллын хүчтэй газар хөдлөлт боллоо гэхэд тэсч үлдэх байшин бий болов уу?
Барилга байгууламж барихдаа газар хөдлөлтийн эрсдлийг зайлшгүй тооцох ёстой. Монголын нөхцөлд ганц газар хөдлөлт бус эрс тэс уур амьсгалтай. Энэ бүхэн барилгад ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг. Манай улсад 1950-1970 оны эхэн хүртэлх баригдсан барилга, байгууламжууд газар хөдлөлтөд тэсвэргүй. Үүнийэсрэг ямар ч арга хэмжээ аваагүй. Тухайлбал, нэг, хоёрдугаар дөчин мянгатын гурав дөрвөн давхар орон сууцны барилгууд, хотын төвийн бага тойруугийн барилгууд байна. Барилга байгууламжийг ихэвчлэн газар хөдлөлтийн долоон баллд тэсвэртэй байхаар тооцдог. Орчин үед баригдаж буй барилгуудад зураг төсөл дээр газар хөдлөлтийн баллыг тооцож хийдэг ч тухайн барилгыг барих явцад өөрчлөгддөг. Манайд газар хөдпөлтийн бүсийг тооцож барьсан барилгуудыг шалгаж хэмждэг багаж хэрэгсэл байхгүй. Энэ чиглэлээр мэргэшсэн архитектор, инженерүүд дөнгөж бэлтгэгдэж байна.
Нийслэлд эдүгээ архитектурын түүх дурсгалт байгууламж хэр олон байна вэ?
Хамгийн өвөрмөц содон шийдэл бүхий түүхт дурсгалт байгууламж гэвэл эдүгээ Гандантэгчинлэн хийд байна. Энэ барилга 39 метр өндөр. Өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн 13 давхар барилгатай дүйнэ. Монголчууд 1910-аад оны үед 13 давхар барилгатай тэнцэх өндөр барилгыг барьж чадсан нь том урлаг. Ялангуяа тус барилгын тулгуур болох дөрвөн багана залгаасгүй. Энэ 30 гаруй метр өндөр баганыг ямар ухаан гаргаж босгосон үнэхээр гайхалтай хэрэг. Одоо бол кранаар өргөөд л босгоно. Миний өвөг эцэг Дамба гэж хүн байсан. Энэ хүний эцэг нь Элбэг гэж Төв аймгийн Дэлгэр хаан сумын нэг хоёр хиа байсан гэдэг. Тэр өвгөн хошуу ноёныхоо даалгавраар Сэлэнгэ аймгийн тужийн нарснаас энэ дөрвөн баганын модыг авч ирсэн түүхтэй. Тус дөрвөн баганыг тужийн нарснаас авч ирэхэд манай өвөг эцэг оролцож хошууныхаа иргэдийг дайчилж байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд авчирсан хойноо ухаан зарж босгосон байгаа юм. Энэ бол гайхамшигтай сонин барилга. Ийм барилга дэлхийд өөр байхгүй. Үүнийг мрнголчууд хайрлаж хамгаалах ёстой. Энэ барилгын түүхийг дэлгэрэнгүй бичиж, судлах хэрэгтэй. Энэ бол архитектурын түүхт дурсгалт байгууламж. Тэгэхдээ бүр дэлхийд ховор. Үүнийг манай Засгийн газар НҮБ-ын Юнескогын соёлын өвд бүртгүүлэх хэрэгтэй. Харин жижиг барилгуудаас нүдэнд өртөх өвөрмөц барилга бол Чойжин ламын сүм. Энэ сүмд хавар очоод хашаан дотор нь зургийг нь аваад үзээрэй. Намар мод шарлах үеэр очиход гэмгүй. Хашаан дотор нь буй модод улаан, шар өнгийн навчисаа гөвөөд л хачин гоё.
Сүүлийн үед баригдсан өвөрмөц шийдэл бүхий барилга байгууламжийг нэрлэвэл?
Барилга байгууламж тухайн цаг үедээ зохицсон баидаг. Улаанбаатар хотын архитектурт 1950-аад оноос эхэлж олон урсгалын барилга байгууламжууд баригдсан байдаг. 1950-1960-аад оны дунд үе хүртэлх барилга байгууламжууд нэлээн сонгодог архитектурын дүр хэлбэртэй. 1960-1980-аад оны барилга байгууламжууд ихэвчлэн ЗХУ-ын нөлөөн дор тэдний хөрөнгөөр баригдсан тул тухайн үеийн зөвлөлтөд баригдаж байсан хэв загварын барилга байгууламжууд давамгайлдаг. Харин 2000 оноос хойш баригдаж буй барилга байгууламжууд дэлхийн архитектурын урсгалд нэлээн дөхөжочсон. Гэвч нийслэлд Хятад, Солонгосын орчин үеийн архитектурын урсгал, Зүүн өмнөд азийн архитектурын урсгалтай барилга байгууламжууд их харагддаг. Улаанбаатарыг өндөр барилгуудаар дүүргэх үү. Эсвэл байгаль цаг уурын онцлог нөхцөл, Монгол хүний аж амьдралд тохирсон тийм барилгын хэлбэр дүрийг сонгох уу гэдгийг бодох л ёстой.
Ойрд олны нүд хужирлах томоохон хөшөө дурсгал баригдах болов уу?
1930-аад оны дундуур дэлхийн нэрт архитектор Ле Корбюзье Парис хотыг өөрчлөх төсөл боловсруулсан. Тэнд Парис хотын хуучин барилга байгууламжуудын оронд 60 давхар барилга барих, нэг барилгад 10-60 мянган хүн амьдрах санал гаргасан байдаг. Гэвч түүнийг Парижийн иргэд эсэргүүцээд хөдөлгөөгүй. Харин 1889 онд Эйфелийн цамхаг баригдсан түүхтэй. Энэ цамхагийг барих санал гаргахад Францын нэртэй улс төрч, иргэд маш их эсэргүүцсэн гэдэг. Гэвч тус улсын Засгийн газар барина гээд л барьсан. Уг цамхаг эдүгээ тус хотын хөрөнгийн эх үүсвэр болдог. Түүнтэй адилхан монголчууд энэ мэт цамхаг, хөшөө дурсгал хийхийг эрмэлзэж байна. Тухайлбал, Их эзэн Чингис хааны морьтой мундаг том хөшөөг барилаа. Монголд ийм том хөшөө байхгүй. Гэвч уг хөшөө Зайсан толгойн орой дээр Улаанбаатар руу хараад байж байсан бол илүү өгөөжтэй байх байсан гэж боддог. Хөшөө дурсгал хүний сэтгэхүйд их нөлөөлдөг. Манайхан хөшөөг энэ талаас нь бодохгүй хийдэг нь харамсалтай. Тухайлбал, Чингис хааны хөшөөг төрийн ордны урд талын нүхэн дотор суулгачихсан. Уг нь өглөөний нар эзэн Чингисийн толгой дээр мандаж байвал хичнээн сайхан. Түүнийг харсан хүмүүс үүгээр бахархаж сэтгэлийн таашаал авна.
Т.Сэлэнгэ